Sanaysay na binigkas sa Saling Panitik 2019 noong Oktubre 8, 2019 sa Manansala B, Sulo Riviera Hotel, Matalino Street, Quezon City
Ako po si Bebang Siy, isang manunulat, translator at copyright advocate.
Simula 2007, nakapagsalin na ako ng sari-saring dokumento at akda. Nagsalin ako ng
profiles/bionotes ng Ramon Magsaysay Awardees para sa isang publikasyon na pang-
highschool. Sa teknikal, naranasan ko na ang magsalin ng pamphlet ng contraceptive pills,
ng questionnaire tungkol sa bisa ng gamot para sa mga pasyente na mahihirap, itinigil ko na
ang pagtanggap sa ganitong translation work dahil feeling ko ay nagagamit ang talino ko sa
pagsasalin para sa proyektong ginagawang guinea pig ang ating mga kababayan, tumulong
din ako sa pagsasalin ng checklist sa pagkumpuni ng elevator. Nakapagsalin na rin ako ng
mga libro, ang isa ay tungkol sa kasaysayan: ang Rizal Without the Overcoat ni Ambeth
Ocampo, ang isa ay nobela ng Amerikanong si John Green, ang Paper Towns mula sa
National Book Store, dalawang speculative fiction sa librong Ang Manggagaway o The
Witcher ng Visprint, at isang Swedish komiks, ang Pukiusap mula sa Anvil.
Ang ibabahagi ko ay ang danas ko sa pagsasalin ng Pukiusap o Kunskapens Frukt (Fruit of
Knowledge) ni Liv Stromquist ng Sweden.
1. Proseso
Paano ang naging proseso?
a. Binili ng Anvil sa Sweden ang right to translate.
b. Ipinasalin ito ng Anvil sa isang Swedish –American translator.
c. Ipina-check ng Anvil ang output nito sa Swedish authority, at sa isa pang tao na
magaling din sa Swedish at English. May mga koreksiyon ito sa unang output, naging
gabay ko ang mga pagwawasto na ito.
d. Ipinadala sa akin ang approved translation sa wikang Ingles at binasa ko ito. IPAKITA
ANG CORRECTIONS AT ANG SALIN.
e. Hiningi ko rin ang orihinal na komiks sa wikang Swedish at tiningnan ito nang paulit-
ulit. IPAKITA ANG ORIG KOMIKS.
f. Sa aking working space sa bahay, nakakulong ako sa isang kuwarto, hindi ako
ipinakikita sa mga anak ko, para lang matapos ang aking pagsasalin. Sobrang overdue
na kasi.
g. Isinalin ko ang akda nang paunti-unti mula sa Ingles patungong Filipino. Ang mga nasa
tabi ko ay: Vicassan dictionary, UP diksiyonaryong Filipino, red at green na NBS
dictionary, kopya ng Kung Walang Doktor ang Kababaihan, at Google sa laptop. Kaya
lang ay napupunta ako sa kung saan-saan kapag ako ay naggu-Google. Mamaya,
tatlong oras na pala ako sa pep.ph, tambayan ng mga tsismosa sa Pilipinas!
h. Sa bawat chapter na matatapos kong isalin ay pinapasadahan ko ito ng editing at
proofreading.
i. Saka ko ipinadadala ito agad via email sa Anvil. Para maipasok nila o mailatag sa
ilustrasyon. Mga isang buwan ang limang chapter ng libro.
j. Wala nang ipina-check sa akin during editing or proofreading phase.
k. Nakita ko na lang ang salin ko, nasa libro na at malapit nang ibenta.
2. Anyo/genre
Ang sabi sa akin, ito ay komiks na tungkol sa kababaihan.
Hindi pala. For the lack of term, ito ang ginamit: non-fiction graphic book, sa madaling
salita: komiks. May teksto nga naman ang akda at may drowing. Pero pag sinuri mong
mabuti, hindi plot ang nagpapatakbo sa naratibo kagaya ng komiks na alam natin,
halimbawa, ay ang Darna. Ang nagpapatakbo rito sa Pukiusap ay argumento. May
mga research at punto ang writer na si Liv,iniisa-isa niya ito at nilagyan niya ng
ilustrasyon ang bawat punto para mas madaling maintindihan ng mambabasa ang
kanyang mga punto.
In short, ito ay isang essay. At dahil may ilustrasyon, isa itong visual o graphic essay.
Wala pa akong naisasalin na ganito. Bago sa akin ang graphic essay, kaya panibagong
aral sa akin ang pagsasalin ng ganitong genre.
Ilang ulit kong binasa ang salin sa wikang Ingles from Swedish. Na text lamang.
Ilang ulit kong binalik-balikan ang orihinal dahil naroon naman ang ilustrasyon.
3. Font at penmanship/handwriting
May mga bagay na nasa orihinal na pahina, pero wala sa salin.
Halimbawa nito ay ang kapal ng font at pag-o-all caps sa mga salita, o di kaya ay
papalaking size ng mga titik o balloons ng speech.
Halimbawa:
Feel free to use it, medyo magalang pa. pero alam kong gigil na gigil na siya at
nanghahamon siya rito. Satire, sige gawin mo, pero ang totoo, huwag mong gawin,
iyon ang mensahe.
Quoi? Ano raw? (p. 28)
4. Special Set of Terms
Gumamit ng reliable na sources, lalo na kapag may special set ng terms.
Halimbawa nito ay ang reproductive system para sa Pukiusap. Ang ginamit ko bukod
sa mga diksiyonaryo tulad ng UP Diksiyonaryong Filipino ay ang librong Kapag Walang
Doktor ang Kababaihan, isang reference book para sa kababaihan mula sa mga 3rd
world na bansa. It is a medical book that also tackles social issues like poverty, social
discrimination, etc. pagka-graduate ko sa college, napasok akong writer/researcher sa
isang NGO for women. Dito ko unang nakita ang libro, so 2003 iyon, so mga 15 years
ko nang kilala ang libro at hindi nagbago ang reliability nito pagdating na sa
reproductive health terms.
Puke for vagina
Tinggil for clitoris
Pisngi
Labi
Puwerta o butas ng puke
Butas para sa pag-ihi
5. Wika at Kultura
Nang likhain ni Liv ang graphic essay niya, ang target reader niya ay kagaya rin niyang
taga-Sweden. Hindi niya siguro naisip na balang araw ay may magsasalin ng kanyang
akda sa iba’t bang wika.
Tingnan ang halimbawa ni Queen Cristina.
Kaya naman, ginagawan ko ng paraan na maka-relate pa rin ang Filipino sa mensahe
ni Liv kahit na malayo ang kulturang kanyang inilalarawan sa pamamagitan ng salita at
ilustrasyon.
Gamitin ang wika ng millenials, ang wika ngayon.
Basahin ang posts nila sa social media para magkaroon ng idea kung paano sila
magsalita, kung paano silang mag-construct ng pangungusap, kung paano sila mag-
express ng feelings tulad ng tuwa, inis, frustration, at iba pa, kung paano sila makipag-
usap sa mga kaibigan nila, kung paano sila mag-express ng opinyon, kung paano
silang magtanggol ng sarili at kung paano sila mag-isip.
Halimbawa:
BFF, bromance, pakshet- Pukiusap
Iba pang halimbawa mula sa iba kong salin:
Mun’tanga- Paper Towns
Yayamanin- Manggagaway
Magaspang siya- naging pronoun na ang isang bagay.
Kayo ba? –para siyang code ng isang kultura.
Bakit ang wika ngayon ang aaralin at gagamitin natin sa ating salin?
Kasi ang salin na gagawin natin ay hindi ang huling salin ng isang akda. Huwag tayong
masyadong mayabang, hindi lang tayo ang makakapagsalin ng akda na iyan. So huwag
na nating problemahin kung maiintindihan ba ng ibang generation ang ating salin. We
are translating for the millenials, focus muna tayo sa kanila dahil tayo ang magsasalin
para sa kanila.
6. Tone/himig
Dito papasok ang tono/himig.
Isalin pati ang himig. Kung sarkastiko ang orihinal, sarkastiko rin dapat ang salin. Kung
naaasar, dapat gayon din sa salin. At kailangan, sarkastiko at pagkaasar na mula sa
kultura ng target reader, hindi mula sa kultura ng orihinal na akda.
Isa sa mga strength ng akda ni Liv ay ang kanyang tone o himig. Ito ay kuwela,
conversational, at may diin sa boses sa pagkakasulat ng teksto, gaya ng nabanggit ko
kanina. Puwedeng-puwede itong gamitin para mas mailapit ito sa mambabasang
Filipino. At dahil ang kuwela at humor ay cultural, hindi ito basta-basta naita-translate.
Hahanapin mo sa iyong wika o sa paraan ng pakikipagtalastasan ng Filipino ang
itutumbas mo sa tone/himig ni Liv at sa kanyang mga salita.
Halimbawa: Garden ng Ina mo, YOLO, xbox
7. Pacing ng Akda
Sa Pukiusap, magkakapantay-pantay ang bawat chapter. Explosive lagi, may sari-sariling
climax ang bawat chapter. Hindi siya “nagpapahinga.” Kaya sa pagsasalin ko, sinasabayan
ko ang pagratrat din niya.
8. Basics
Noong 2017, I attended the Philippine Readers and Writers Festival session about writing
genres that have emerged in the Philippines. Ang speakers ay puro millenials like the writer
of Vince, Kath and James and Maine Lasar, the very young writer who started in Wattpad,
and later on when she joined the Palanca, nanalo siya ng grand prize sa nobela.
Batay sa kanila, napaka-harsh ng millenial readers pagdating sa maling spelling, bantas,
grammar. Sa mundo ng Wattpad, pinupuna raw talaga ang mga ito. Ija-judge ka agad, iba-
bash at ipo-post ka hanggang maging viral ka, sama-sama ka nilang lalaitin at
pagtatawanan.
Bakit? Dahil may means sila to do it. Hindi ito personal. They just have the means to do it
kaya nila iyan ginagawa.
Ipabasa sa iba ang gawa natin para maiwasto na ang dapat iwasto. Basahin uli ang finished
product para maipawasto ang dapat maiwasto. Sa Pukiusap ay may isang naputol na
sentence! O nawala ang last letter dahil siguro hindi na kasya sa speech balloon.
9. Pag-iimbento ng Salita
Huwag matakot mag-imbento ng salita.
Nakokornihan ako sa faithful na salin ng Forbidden Fruit, ang salin sa Ingles ng orihinal na
title sa Sweden. Ang options ko ay: Bawal na Bunga, Bunga na Bawal, Ipinagbabawal na
Prutas, Ipinagbabawal na Bunga. Lahat iyan, bagsak sa akin. At ayaw ko sanang i-propose
pero kailangan kong bigyan ng options ang publisher.
A year ago, nagbabalak akong magpublish ng koleksiyon ko ng mga tula. Mga 20 taon kong
naipon ang aking mga tula. Ang naiisip kong title ay Pakiusap, na siyang title ng isa kong tula
tungkol sa mingaw para sa mangingibig. Tapos, naisip ko na masyadong seryoso kung ang
title ng libro kong ito ay Pakiusap. Hindi bagay sa buong koleksiyon dahil hindi naman lahat
ng tula ko roon ay malungkot. Nag-post ako sa FB, sabi ko, ang susunod kong libro ay
Pukiusap ang pamagat. Bumili kayo!
Nagkatotoo nga, ito nga sumunod kong libro. Bagay na bagay, ano? Word play ng pakiusap
at sa buong libro ay hinayaan ngang makipag-usap o makipagdiyalogo ang puki.
Ang point ko, ‘wag matakot mag-imbento ng salita kung sa tingin natin ay hindi sapat ang
mga salitang available para maipanumbas sa orihinal na teksto. Makipaglaro sa wika.
Kahit sa original works, i-apply ito. Narito ang mga title ng book ko:
a. It’s A Mens World, play siya sa word na mens na dalawa ang kahulugan: regla at mga
lalaki, and at the same time, sikat siyang statement sa Amerika, meaning, ang lahat ay
ginagawa nang lalaki ang nasa isip bilang beneficiary, kaya mas lumalaki ang advantage ng
lalaki sa lipunan na ito.
b. It’s Raining Mens, play din siya sa word na mens bilang regla at mga lalaki, and at the
same time ay pagbibigay-pugay siya sa kantang it’s raining men ng spice girls.
c. Nuno sa puso, word play siya sa pangalan ng mythological creature sa Pilipinas na nuno
sa punso, isang maliit na matanda (kaya nuno, ninuno) na naninirahan sa punso (anthill),
iginagalang ito, kaya tayo nagtatabi po, nuno, kapag naglalakad sa mahalaman na lugar,
dahil ayaw nating magalit siya. At pinaniniwalaan na may kakayahang manglansi ang nuno
kapag ito ay ginawan ng masama. Ang libro ko naman ay tungkol sa pagiging wisdom o
pagiging mature o matanda pagdating sa love, sex at relationship. Kaya nuno sa puso.
May naiisip pa akong libro na pamamagatan kong Titikman, tungkol ito sa isang superhero
ng mga book lover, siya ang nagre-rescue sa mga book lover na nasa mahirap na sitwasyon.
Halimbawa, kapag ang book lovers ay napagsarhan ng library, nahihirapang maghanap ng
libro, may librong kailangang ipadala sa mga remote na baryo sa Pilipinas. Matalino si
Titikman, mahilig magbasa, adik din sa books, mahilig magsulat ng love letters, magandang
kausap, at higit sa lahat, medyo bastos. Titikman. Perfect.
PAGBABAHAGI NG ILANG PRAKTIKAL NA MGA BAGAY
A. Maliit ang bayad, walang royalty at downpayment.
Ang unang alok sa akin ay 7k. Humingi ako ng dagdag, sabi ko gawin namang 8k.
Pumayag naman ang publisher. Pero bago ko pa mapirmahan ang kontrata, may
dumating na email sa akin mula sa Sweden. Naaprubahan daw ang translation grant na
in-apply-an ko sa Swedish Arts Council. Akala ko ay scam dahil wala naman akong ina-
apply-an! Iyon pala, nag-apply ang Anvil para sa librong ito. Kaya napunta sa akin ang
grant. Ito ay worth 10,000 pesos. Wala nang royalty. I tried to negotiate this with my
publisher, pero ayaw talaga. Wala nga rin pala itong downpayment.
B. Sked
Sabay sa full time job ko kaya di ko talaga natutukan para mas mabilis ang pagtatrabaho
rito.
December ang aking deadline, March ko na ito naipadala. Kung hindi pa ako sinabihan na
March sana ito ilalabas bilang bahagi ng pagdiriwang ng Buwan ng Kababaihan.
Ano ang nangyari? June na ito nailunsad. June of the same target year naman, 2018.
C. Usapin ng copyright
Wala akong economic rights sa aking salin. Sinubukan ko rin itong i-negotiate sa
publisher, wala, bigo ako. Wala ring pagkilala sa libro sa tagapagsalin mula sa Swedish to
English. Dapat ay mayroon.
D. Piliin ang translation projects!
Isalin natin ang mga akdang wala pa rito, isalin natin ang akdang innovative sa content at
form. Isalin ang mga akdang makakatulong sa atin bilang tao at isang bayan.
Ituring natin ang husay natin sa pagsasalin bilang yaman ng Pilipinas. Pag ganito tayo mag-
isip, magsasalin ba tayo ng basura? Bakit tayo magsasalin ng bagay na ikasasakit ng kapwa
natin? Bakit tayo magsasalin ng sandamakmak na erotika o romance novel kung
mahuhusay naman ang sarili nating erotika at romance novels? Bakit uunahin ang magsalin
mula sa ibang bansa kung mayroon tayong mga akda na magaganda, makabuluhan at
nangangailangan ng pagsasalin sa wikang pambansa?
No comments:
Post a Comment