Makatang L I L A
Nagsimula ang pagbuo sa LILA noong 2013. Iminungkahi ko kay Phillip Kimpo, Jr. na maglathala kami ng isang kalipunan ng mga tula ng babaeng kasapi ng Linangan sa Imahen, Retorika at Anyo (LIRA). Si Phillip ang pangulo ng LIRA nang taon na iyon. Kasi naman, iilan ang babaeng kasapi na nakakapaglabas ng sariling koleksiyon: Rebecca Anonuevo, Maningning Miclat, Suzette Floresca, Nikka Abeleda, at Christa dela Cruz. Sa organisasyong ito, puro lalaking kasapi ang nagkakalibro ng tula. Sori po pero TMTM, too many to mention sila.
Maraming salik kung bakit ubod ng dalang ang babaeng kasapi o babaeng makata na nakakapaglabas ng isang buong koleksiyon ng tula. Sa karanasan ko, nanay muna ako bago empleyado/trabahador bago manunulat bago org person o taga-LIRA. Nanay duties first, before anything else. Ako lang ang magulang ni EJ. Iyong sperm donor kaya nabuo si EJ ay nanatiling sperm donor na lamang up to the present times. Ang iba pang salik ay kakaunti noon ang babaeng kasapi, at kakaunti na nga ay bihira pang maging aktibo sa organisasyon. Ibig sabihin ay bihirang makapagpabasa at makapagpa-workshop ng sariling akda at bihirang makapunta sa taunang workshop para sa mga baguhang makata kung saan may oportunidad upang makapagsuri ng tula ng iba.
Ang laki din naman kasi ng oras na kinakain ng mga workshop at meeting ng organisasyon: Saturday at Sunday, 8am to 5pm, for six months, ang opisyal na workshop. Puwera pa riyan ang mga espesyal na pagtatagpo, halimbawa ay ang kaswal na inuman sa Sarah’s pagkatapos ng palihan, book launching ng mga kaibigang makata na ilang beses din sa isang taon, pag Marso ay kaarawan ng tagapagtatag ng LIRA na si Virgilio S. Almario, Pambansang Alagad ng Sining para sa Panitikan, pag Agosto (Agosto noon, ngayon ay tuwing Abril na) ay ang National Writers’ Congress at Gawad Balagtas Awarding Ceremony ng Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (o UMPIL kung saan miyembro ang LIRA bilang isang sektor), at bertdeyan ng mga mentor o senior member sa sari-saring sulok ng Metro Manila, minsan sa Bahay-Bulawan ni Sir Rio sa San Miguel, Bulacan.
Ang mga taga-LIRA ay kadalasang nag-aaral o nagtatrabaho o sabay na nag-aaral at nagtatrabaho. At kung babae ay kadalasang nag-aaral o nagtatrabaho o sabay na nag-aaral at nagtatrabaho, at namamalengke at nagluluto para sa asawa, at nag-aalaga ng kapatid, at nagbabantay ng tindahan at ng ulyaning lola, at naghahatid-sundo ng panganay na nasa Grade 3, at naghuhugas ng garapon para i-recycle bilang lalagyan ng suka na may sili, at nagbubukod at nagpapatuyo ng mga buto ng kalamansi para muling itanim ang mga ito’t maging puno, at nagsusulsi ng nalaslas na ecobag, at nagba-budget ng sahod para makapaggroserya nang pang-isang linggo, para makabili ng bagong bra pamalit sa tastas at sampung taong gulang nang bra, at para makabili ng pangarap na libro ng tula, kahit isang beses man lang sa anim na buwan o sa isang taon. At nagpapatakbo ng tahanan. At nagpapatakbo ng mundo.
Nakakalunod ang mga at, ano?
Sa dami ng responsabilidad na nakaatang sa mga babaeng LIRA, at sa mga babae, in general, bihira na kaming magkaoras para tumula at magsuri ng tula. Nakakapagsulat ng tula, oo, pero bibihira. Kaya paisa-isa ang aming output.
Okey. Payn. Paisa-isa, it is.
Kaya isinilang ang LILA. Itinalaga ko ang sarili bilang coordinator, at kinausap ko noong Mayo 2013 si Mam Rebecca Anonuevo kung puwede siyang maglingkod bilang editor nito. Siya ang pipili mula sa lahat ng submission. Pumayag agad siya, salamat, salamat, at anim na buwan kaming nag-anunsiyo, nag-promote, nanghikayat.
Layunin ng koleksiyon na maipakita ang husay sa panulat ng mga babaeng kasapi ng LIRA, maipakita ang estetika ng mga babaeng makata, maibahagi sa publiko ang pinakahuling obra ng mga babaeng tumutula sa kasalukuyan, makapag-ambag sa panitikang kinatha ng kababaihan, at higit sa lahat, makapag-ambag sa panitikang Filipino.
Ang tatayog ng layunin, ano? At positibo akong magaganap ang lahat ng iyan, kahit na paisa-isa lamang tumula ang babaeng LIRA. Nasa pagtitipon sa mga paisa-isang tula ang kaganapan. Nasa pagbubuo ng koleksiyon.
Ang orihinal na plano ay ilathala ang digital at printed editions ng LILA sa ilalim ng Aklat LIRA at ilunsad ang mga ito sa ika-30 anibersaryo ng organisasyon na idinaos noong Disyembre 2015.
Kaya tuwang-tuwa ako noong Agosto 24, 2013, nang matanggap ako ng isang submission sa email. Limang tula mula kay Mary Gigi Constantino. Lalo akong ginanahan, this is it pancit!
Pero sa kasawiampalad ay iyon na pala iyon. Isa. Wala nang ibang nagsumite kundi si Gigi. Naghintay pa kami nang ilang buwan, nag-extend pa kami nang maubos ang orihinal na palugit na anim na buwan, pero, iyon na talaga. Hindi na ito nadagdagan pa.
Anong lungkot namin, siyempre. Ipinaliwanag ko kina Mam Becky at Gigi ang nangyari at naunawaan naman nila ito. Walang koleksiyon na mailalathala dahil hindi sapat ang bilang ng materyal. Pansamantalang nabaon sa limot ang proyekto.
Pero ito iyong proyekto that haunts you even in your sweetest dreams. Kutkot nang kutkot sa isip ko ang ideya na may nagpasa sa LILA: isa. Kahit isa lang iyan, isa pa rin iyan. Isang babae na may mga tula at gustong maglathala.
Kaya noong Hulyo 2017 ay muli kong ibinato ang vision at mga layunin ng proyekto sa dalawang miyembro ng LIRA na sina Louise Adrienne Lopez at Roma Estrada. Bukod sa parehong aktibo sa spoken word at poetry performance communities ang dalawa, aktibo rin sila sa zine publishing. Sila ang nagbigay ng ikalawang buhay sa proyektong LILA.
Nagdaos kami ng mga meeting, nag-usap, face to face, email, group chat at Messenger. Nagkaisa kami na ang kukuning editor ay si Grace Bengco, isang mahusay na makata at tagapagsalin, pero nuknukan ng pagkamahiyain, kaya di napapansin. Pumayag naman si Grace, kahit sobrang abala siya bilang tagasalin sa Komisyon sa Wikang Filipino. Kinausap namin si Aldrin Pentero, ang presidente ng LIRA (nang taon na iyon, at hanggang ngayon), at excited din siya para sa LILA. Kinausap namin ang Aklat LIRA kung game pa rin itong maglathala. Ngunit may nakapila pa pala rito kaya hindi na nito maa-accommodate ang LILA. Pero hindi ako natinag. Ngayon pa ba? Ang sabi ko kina Louise at Roma ay saka na namin problemahin ang publisher kapag nariyan na ang koleksiyon. Sa isip-isip ko, worse comes to worst, nariyan naman ang Balangay Productions, isang munting production company ng asawa kong si Ronald Verzo. Makakatanggi ba siya sa akin?
Naglabas ng mga anunsiyo sina Louise at Roma tungkol dito at naging aktibo ang panawagan sa social media. Todo suporta si Aldrin. Hinalukay ng grupo ang mga directory ng LIRA para sa contact details ng mga babaeng miyembro mula sa mas maagang mga batch. Isa-isa naming kinausap, inemail, chinat, piniem ang mga babaeng miyembro. Nagpatulong kami sa mga lalaki at matatandang kasapi na makipag-ugnayan sa mga babaeng kasapi na malapit sa kanila, upang hikayatin ang mga ito na magpasa. Mega campaign, daig pa ang national election.
Sa wakas, dumagsa na ang submissions. Nagkaroon pa nga ng ilang batch ng submissions. Pinasadahan namin nina Louise at Roma ang mga ito, at nagbigay kami ng rekomendasyon sa editor na si Grace. Ang isa sa mga tuntunin namin sa pagpili ng irerekomendang akda ay dapat may representative na tula ang bawat isa sa mga nagsumite. Ang isa pa naming ikinonsidera ay ang representasyon ng persona sa buong koleksiyon. Sinikap naming hindi nauulit o bihirang maulit ang persona ng bawat tula. Gusto naming mag-accommodate ng marami at sari-saring persona. Dahil gayon ang maging babae, marami at sari-sari, rolled into one. Di ba ganon kapag nagpapatakbo ng mundo?
Nagpasya rin ang grupo na pumili mula sa mga tulang nalathala ni Maningning Miclat. Miyembro siya, at dangal ng LILA ang makasama sa koleksiyon ang kanyang tula. Napagpasiyahan din ng grupo na humiram ng likhang sining ni Maningning upang itampok bilang cover artwork ng LILA. Ang napili namin mula sa website na maningning.com ay ang The Tree is Awakened by the Memory of Her Leaves. Pumayag ang kaniyang pamilya sa pamamagitan nina Mam Alma Cruz-Miclat at Banaue Miclat-Janssen nang ihingi namin ng permiso ang mga napili naming tula at ang nasabing artwork.
Tumagal nang ilang buwan bago namin na-finalize ang mga irerekomendang tula kay Grace. Kaya lamang ay hindi nakapamili si Grace sa sobrang kaabalahan niya sa trabaho. Ilang buwan pa ang lilipas nang magpasya kaming tatlo nina Louise at Roma na kami na ang magsisilbing editor ng koleksiyon, tutal ay narito kami sa buong proseso mula sa konseptuwalisasyon, pangangalap ng akda, hanggang sa pagrerekomenda ng ilalathalang mga tula. Si Louise Lopez ang layout artist at larawan ng artwork ni Maningning. At buong akala namin ay mailalabas na ito nang 2018.
May humabol pang problema!
Nang kausapin ko si Ronald na ilathala na lamang namin ito sa pamamagitan ng kanyang Balangay, natural, umoo siya. Dahil sa ganda ng koleksiyon. At dahil sa pangungulit ko. Tuwang-tuwa sina Louise at Roma nang ibalita ko ito sa kanila. Ang naging estratehiya ng Balangay ay maglalathala muna ito at magbebenta ng isang manipis na libro na pang-young adult. Si Joshelle Montanano ang writer, ako ang ilustrador. Ang kikitain dito ay siyang ipang-iimprenta namin ng LILA.
Ayun, awa ng Diyos, nag-flop ang Biyak. At naantala na naman ang production schedule ng LILA.
Ang hindi namin alam ay 2019 pala ang tunay na taon ng LILA.
Nagkita kami ni Aldrin sa general assembly at eleksiyon ng LIRA nitong Hunyo. Napag-usapan ang estado ng LILA at doon muling nanariwa ang ideya na ilabas ito bilang isa sa mga proyekto ng organisasyon. Di naglipat-buwan ay kinompirma sa akin nina Aldrin at ng pangalawang-pangulo na si Joey Tabula na LIRA na ang sasagot ng imprenta ng manuskrito. Napagkasunduan din namin na magiging katuwang pa rin ang Balangay bilang tagapaglathala, ito ang toka sa pagbabayad sa mga editor, contributor, layout artist at ng copyright fee para sa pabalat. Bumuo siya ng group chat namin: ako, siya, Louise, Roma at Joti, doon pinag-uusapan ang mga bagay na may kinalaman sa manuskrito hanggang sa tuluyan na itong mabuo.
Imagine, six long and challenging years after the first attempt? Mula sa isa ay mayroon na itong ---- makata na galing sa sari-saring background. Mula sa initial na limang tula, mayroon na itong ---- na tula sa sari-saring anyo at himig mula sa sari-saring persona ukol sa sari-saring paksa at sari-saring kultura.
Ang librong ito ay iniaalay namin sa lahat ng babaeng tumula, tumutula at gustong tumula. Ako, personally, iniaalay ko ito kay Gigi. Sa iyo ang unang kopya, kapatid.
At para sa lahat ng Gigi sa mundo ng pagtula at panitikan, submit lang nang submit. Laging may uuwiang tahanan ang ating mga tula, laging may tahanan ang mga pangarap na hindi nilulubayan.
Beverly W. Siy
Hulyo 24, 2019
Bacoor, Cavite
No comments:
Post a Comment