3 small projects

noong oct 6, 2018 sa Medicine Auditorium ng UST, unang beses na nagsalita ako tungkol sa pagpo-propose ng mga literary at book project. ito ay bahagi ng UNIK event ng NSTP Office sa UST. Daghang salamat kina Paul Castillo at C Joie Buena sa pagkakataong ito.

tatlong proyekto ang tinalakay ko:

1. pambansang edukasyong pampanitikan (pep) ng lira na isinilang bilang unang halik sa panitik (katuwang ko rito si Ronald Verzo noong presidente pa siya ng Cavite Young Writers Association at ako naman ay bilang representative ng dagdag dunong project). in-implement ko ito bilang sining ng tugma at sukat noong naging presidente naman ako ng lira. after ng term ko, in-adopt ito ni Phillip Yerro Kimpo na siyang naging presidente ng lira for 3 terms. under his guidance, nag-evolve itong muli at tinawag na pep.

ang proyektong ito ay libreng seminar workshop tungkol sa basics ng Filipino poetry para sa mga guro sa Filipino.

sa dec 8 ay io-offer ng UMPIL (thru Sir Michael M. Coroza) at LIRA (thru Aldrin Pentero) ang ika-36 na edisyon ng proyektong ito na nakapaglingkod na sa mahigit 3000 guro sa buong pilipinas. isa rin ito sa mga dahilan kung bakit nagawaran ng tayo award (ten accomplished youth organisations) ang lira.

2. dagdag dunong project na itinatag namin ng baguio/pangasinan writer na si russell mendoza noong 2006. mumunting proyekto ito na ang goal ay makatulong sa kabataang filipino. si russell ay funder for the first few years, kalaunan ay naging ako, ako rin ang tagahanap ng partners at taga-implement ng projects. na puro maliliit lang. later on, naging advocacy na rin ito ng ex ko, sori di ko papangalanan dito, hahaha, at siyempre, nina Ronald Verzo at Sean Elijah Siy.

ang activities ay:

a. feeding program, free storytelling sessions, free creative writing workshops, at free art workshops sa bahay namin sa kamias, qc, sa barangay hall ng east kamias, qc, marikina city library, sitio bato-bato, taytay rizal, malabon, barangay batasan, commonwealth, qc, san andres, maynila, sa bahay ng nanay kong si Resie Wico sa bamboo organ, las pinas at marami pang iba;

b. libreng UPCAT review sa mga 40 na public high school student sa anonas, qc;

c. libreng matuto sa lakwatsa field trip para sa san andres, maynila at batasan children sa mga cultural na lugar tulad ng mga museo sa marikina;

d. free show o sine gang o pagdadala ng mga lima o anim na bata sa mga libreng sine at palabas, at pagkain, pagkatapos;

e. krismas with kasing-kasing kids (KKK) o pamamasyal ng lima o anim na batang taga- kasing-kasing, kamias sa libreng light show sa ayala triangle, makati, may free dinner pa sa fast food. minsan, nagki-krismas party din kami sa aming bahay.

dumalang ang proyekto after some time. one, natigil ang funding from russell mendoza dahil personal money niya iyon, hello, mahirap ang trabaho niya sa canada, at two, nagkaroon ako ng permanenteng trabaho, ang hirap ng oras. dumating pa nga sa punto na sa bahay na lang at barangay namin ang mga proyekto (kaya isinilang ang krismas with kasing-kasing kids). actually, iyang KKK ang huling nagawa namin for dagdag dunong.

mabuti na lang, during its first year, isa sa mga partner namin, isang writer/teacher na nakilala ko sa LIRA, si Mam Ana Bacudio, ang nagpatuloy ng napakaraming activity for kids sa kanilang garahe sa san andres, maynila. tinawag niyang dagdag dunong reading center ang garahe nila kung saan namin ginagawa ang storytelling at art workshops noon. sinuportahan siya ng buong pamilya sa kanyang ginawa spending from their own pockets, at aktibo sila sa paghahanap ng partners, kaya't patuloy silang nakapagbigay ng mga libreng gawain sa mga bata sa kanilang komunidad. lumawig nang lumawig ang network ni mam ana at ng kanyang pamilya hanggang sa sila ay makarating sa mindoro. doon ay nagtatayo sila ngayon ng dagdag dunong reading center para sa mga mangyan. ang galing, ano? but wait there's more: last week lang, nanalo ang kanilang pamilya ng jollibee family values award special citation for education dahil sa itinatayo nilang dagdag dunong reading centers.

inimbitahan ko ang pamilya ni mam ana sa talk ko sa ust at sila ay nagpaunlak. tinawag ko sina mam ana at sir virgilio bacudio as i discussed dagdag dunong, and there came an audible gasp among the audience. kasi sa audience din nakaupo ang mag-asawa.

proud na proud ako sa narating ng dagdag dunong. simple at maliliit lang na proyekto ang naisip namin dati ni russell. hindi long term, as in, ang usapan namin, one project at a time. ako lang mag-isa before, at si ej. tapos partners na ang iba. sabi ko rin kay russell, dapat sa mga activity namin ay kikilalanin namin ang talino na mayroon na ang mga batang Filipino, kaya naging dagdag dunong ang pangalan nito.

3. book-making workshop with the lumad, ang proyektong ito ay nagmula sa isang malungkot na karanasan ko bilang freelancer. isang dati kong estudyante (sa uste! hahaha) ang nag-imbita sa akin para mag-book making workshop sa mga anak ng empleyado ng kanilang kompanya. umoo agad ako nang malaman kong clear ang sked ko sa araw na hinihingi niya. halloween activity raw nila iyon sa kanilang opis. di ako nagtanong tungkol sa talent fee, nakakahiya, iyan ang sakit ng halos lahat ng writers sa pilipinas, nahihiyang mag-discuss ng fee kapag sila ay iniimbitahan mag-workshop o mag-talk. ako, nag-assume lang ako na meron. sa bgc ang venue, sa isang napakagarang building. nag-taxi ako papunta sa venue dahil marami akong dalang materials for the workshop. pinagdala rin ako ng mga libro ko, at baka raw may bumili. well, walang bumili hahaha, pero nagawa ko nang maganda ang workshop. may output din ang lahat ng bata. bago ako umuwi, tinanong kung magkano ang taxi ko, sinabi ko naman at binigyan ako ng pera para sa taxi. thank you naman ako. pero ayun na yun. wala nang ibang ibinayad sa akin. omg. sobrang nalungkot ako. yung driver ng taxi, willing silang bayaran for his work, pero para doon sa work na ginawa ko... waley. actually, sabi ng dati kong estudyante, may gift daw silang bag. naku, lalo akong nalungkot. paano ko ibabayad sa kahera ng grocery ang regalo nilang bag? puwede ko bang ibayad sa meralco ang bag, tipong bag palit kuryente, plis? depressing, ahahay, sa sobrang lungkot ko, naiwan ko ang ibinigay kong ID sa reception ng building sa ground floor, hahaha, dahil nagmamadali akong lumabas sa sama ng loob ko. until now nasa akin pa ang claim stub. ba't ba kasi di ko nilinaw ang pera-pera na iyan? bakit ba ako pumayag e, mayaman pa sa akin ang mga batang pinaglingkuran ko doon? di nila kailangan ang serbisyo ng dukhang writer na tulad ko. jusko, awang-awa ako sa sarili ko, i swear.

after a few weeks, nabalitaan namin ni poy ang pagdating at pagkakampo ng mga lumad sa lawton, sa may post office. at may mga bata raw na kasama ang mga lumad. napagkasunduan naming magbigay ng libreng book-making workshop sa mga bata. naghanap kami ng koneksiyon. pung! si ina, Katrina Stuart Santiago, ang tumulong sa amin. ang problema, pag-check namin ng supplies, kulang-kulang na ito. hulaan n'yo kung sino ang una kong naisip? si dating student! agad ko siyang piniem at tinanong ko kung willing ba na mag-donate ang kompanya nila ng workshop supplies. yes na yes daw. sa madaling salita, isang araw ay nagkita kami sa mcdo guadalupe para maiabot sa akin ang isang kahon ng bond paper, oslo, gunting, pandikit at krayola. weee! kinilig puwet ko, faith in humanity restored.

pagdating namin ni poy sa kampo ng mga lumad, hinanap namin ang kontak ni ina at dinala kami nito sa isang lugar na may trapal bilang bubong, at trapal bilang sahig. doon daw kami magwo-workshop. a, okey, kako, walang mesa at upuan? waley. okey lang, sige, fight. naranasan ko na ang ganitong set up sa gawad kalinga sa payatas. nakasalampak kaming lahat habang nagtuturo ako ng tula sa limang batang residente.

may nadatnan kaming tatlong lalaki na nakaupo sa trapal. sabi ko sa kontak, 'asan na po ang mga bata? start na po kami. sagot ng kontak, ito po, sabay turo sa tatlong lalaki. omg, matatangkad pa sa akin. no read, no write daw ang mga lumad na iyon kaya, bata ang category nila. huwat, no read, no write? pa'no ko ituturo ang elements of a story for children? ang character? ang setting? conflict? resolution?

lumuwa utak ko sa katangahan ko, e. tangina, bebang, ano ine-expect mo, private schooled na mga bata? nakakapagsulat, in calligraphy pa, ng mga pangalan nila gamit ang glittery markers? sabi sa akin, parating na po ang iba pang bata. maya-maya, nakumpleto sila. may galing sa davao at bukidnon, nakalimutan ko na kung saan galing ang iba. ang pinakabata ay 8 years old. at mahigit isang dosena kaming lahat.

start na kami ni papa p, iyong plano namin na walong pahina na ipapagawa sa bawat bata, nangalahati. tig-aapat na pahina na lang sila. page 1, bida, page 2, problema, page 3, hakbang o aksiyon, page 4, pagwawakas. ang hindi makasulat, pinagdrowing nang pinagdrowing. ganito ang siste: ano o sino ang bida mo? idrowing mo, kulayan mo, ha? bigyan mo siya ng problema. kahit ano, ikaw ang bahala. tapos idrowing at kulayan mo. tapos ito, ano ang ginawa ng bida mo? ok lang kahit ulo lang ang idrowing mo o paa o mata. basta kukulayan mo. pagkatapos, ano ang nangyari sa kanya? idrowing mo, kulayan mo. doon ko na-realize, napakadahop ng salita at ng pagsulat. mabuti at nariyan ang hugis, kulay at imahen. mabuti at nariyan ang sining, naitatawid nito ang gusto nilang isagot sa akin.

lahat sila, nakagawa ng 4 paged book. pinag-present ko sila sa harap. naalala ko ang isa sa tatlong lalaki, isda lang ang laman ng apat niyang pahina. sabi ko, okey lang iyan. iyan ang libro ng mga isda para sa isda at tungkol sa isda. napangiti siya. ang ganda niya kaya magkulay.

masayang-masaya ako na malungkot na malungkot after the workshop. masaya kasi natuloy siya thru the help of my former student. ipinamigay namin sa lahat ng participant ang supplies na galing sa kompanya ng student ko. malungkot kasi wala kaming ni-require na tema pero lumitaw nang paulit-ulit ang death at abuse sa kanilang mga kuwento. halimbawa, isang butterfly ang namatayan ng kaibigan, naghanap siya ng bagong kaibigan sa bagong hardin, sumaya siya, the end. isa pang kuwento, ang bida ay damit, nadumihan siya, ginawa niya ang lahat para malabhan ang sarili, luminis siya uli at sumaya. the end. at isa pa, may bukirin, pinuntahan ng mga buldoser, sinagasaan ang mga puno, nakalbo ang bukirin. the end. ang title ng work niya? plantasyon.

that day, hindi namin alam, may taga abs cbn pala na nagko-cover ng kampuhan. si demerie dangla. ininterbyu niya kami ni poy at inemail niya kami para humingi ng pictures ng event sa balangay.

sa panghuling bahagi ng talk ko sa ust, nag- iwan ako ng tatlong tip sa humigit-kumulang 800 nstp students:

1. look for partners/ funds. mas malayo ang narating ng unang halik sa panitik nang ito ay mapondohan ng ncca at nang marami na ang nakakalabit na partners for this.

2. there's no success without succession. natutuhan ko ang linyang ito sa iso! sa kaso ng dagdag dunong, aksidente lang, di namin pinlano na may magpatuloy ng nasimulan namin ni russell. mas maganda kung pagplanuhan ito para tuloy tuloy ang mga nais mong mga proyekto.

3. be the bridge (from mayaman to mahirap) tulungan mo ang mayaman na makatulong sa mahirap. the end.

at...

ang big, big message ng aking talk na pinamagatang 3 small projects ay... it's okay to think small.

salamat sa pagbabasa!

ito nga pala ang article about book-making workshop with lumad:

https://news.abs-cbn.com/lifestyle/11/28/15/look-nature-vs-bulldozers-in-lumad-kids-books